ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 28η Οκτωβρίου 1940 ο πρώτος εορτασμός στα χρόνια της Κατοχής ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ της εορταστικής εκδήλωσης για την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940 ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Πέμπτη 27 Οκτωβρίου 2016
Στοιχειοθεσία - Σελιδοποίηση: Δημήτρης Ι. Ζαζάς Μακέτα εξωφύλλου: Σύνθεση της Ειρήνης Μανουσάκης σε σκίτσο του Φωκίωνα Δημητριάδη. Διορθώσεις: Ελένη Μουζουράκη Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία: Διεύθυνση Εκδόσεων & Εκτυπώσεων © ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ & ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ e-mail: reference@parliament.gr ISBN: 978-960-560-132-4
Π Ρ Ο Γ Ρ Α ΜΜ Α Προσφώνηση του Ιωάννη Σιαμπάνη Προέδρου του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής Ομιλία του Δημήτρη Ζαζά Βιβλιοθήκη της Βουλής Θέμα: «28 Οκτωβρίου 1940: ο πρώτος εορτασμός στα χρόνια της Κατοχής» ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Της Δικαιοσύνης Ήλιε Νοητέ Ένα το Χελιδόνι Μαλαματένια Λόγια Ειρήνη Εθνικός ύμνος Χορωδία: ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΕΙΔΙΚΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ «ΠΑΝΑΓΙΑ ΕΛΕΟΥΣΑ» ΓΙΑ ΝΕΟΥΣ ΜΕ ΝΟΗΤΙΚΗ ΥΣΤΕΡΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΟΔΕΣ ΑΝΑΠΗΡΙΕΣ ΝΟΜΟΥ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ (ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΑΓΡΙΝΙΟ) Στο πιάνο συνοδεύει η κ. Ειρήνη Μαμασούλα. Τη χορωδία των εκπαιδευόμενων νέων συντονίζει η κοινωνική λειτουργός του εργαστηρίου «Παναγία Ελεούσα» κ. Ευσταθία Γρεντζέλου
ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΗ Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία τέως Πρόεδρε της Βουλής Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπή του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, ΜΑΖΕΥΤΗΚΑΜΕ ΣΗΜΕΡΑ ΟΛΟΙ ΕΔΩ, στην ιστορική Αίθουσα της Ολομέλειας της Βουλής των Ελλήνων, μια χρονιά ακόμα, για να γιορτάσουμε την εθνική επέτειο της 28ης Οκτωβρίου του 1940. Τα τελευταία χρόνια, ο Σύλλογος των Υπαλλήλων της Βουλής, που αναλαμβάνει την οργάνωση των γιορτών μνήμης, με την υποστήριξη της Βιβλιοθήκης προσπάθησε να δώσει ένα νέο πνεύμα στους επετειακούς λόγους που εκφωνούνται κατά τον εορτασμό των εθνικών μας εορτών, τόσο της 28ης Οκτωβρίου όσο και της 25ης Μαρτίου. Οι λόγοι απέκτησαν συγκεκριμένο τίτλο και παρουσιάζουν ένα ιστορικό γεγονός ή φαινόμενο της εποχής τους, το οποίο περιγράφουν και 7
αναλύουν. Με τον τρόπο αυτό αναδύονται τμήματα της ιστορίας μας, νέοι τρόποι προσέγγισης και περιλαμβάνουν τα αποτελέσματα της σύγχρονης έρευνας. Στις μέρες μας, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, η συγκεκριμένη επέτειος είναι μια άριστη αφορμή για να αναστοχαστούμε πόσα πράγματα μπορούμε να καταφέρουμε όταν είμαστε ενωμένοι. Όπως έκαναν 76 χρόνια πριν οι πρόγονοί μας, που ενωμένοι επέλεξαν όχι τον δρόμο της υποταγής αλλά τον δύσκολο δρόμο της αντίστασης. Τον δύσκολο δρόμο, ωστόσο, που θα τους οδηγούσε στην πολυπόθητη ελευθερία. Η ελευθερία, δεν πρέπει να το λησμονούμε, πάντα κατακτιέται με συνειδητούς αγώνες και θυσίες. Δεν προσφέρεται και δεν χαρίζεται. Το ΟΧΙ απέναντι στον Άξονα και οι σχεδόν έξι πολεμικοί μήνες που ακολούθησαν συσσώρευσαν μια συγκλονιστική εμπειρία στους κατοίκους της χώρας. Η θέα των ηττημένων Ιταλών να έχουν αναλάβει τη διοίκηση της Αθήνας, οι πρώτες ελλείψεις σε τρόφιμα, η μαύρη αγορά και τα αντίποινα των κατακτητών γέννησαν την ανάγκη να δημιουργηθούν οι πρώτοι πυρήνες της Αντίστασης. Η 28η Οκτωβρίου 1941 πρόσφερε την αφορμή να εορτασθεί η πρώτη επέτειος του ΟΧΙ. Σ’ αυτό τον πρώτο εορτασμό θα αναφερθεί ο συνάδελφος της Βιβλιοθήκης της Βουλής, κ. Δημήτρης Ζαζάς. Το θέμα της παρουσίασής του είναι «28η Οκτωβρίου 1940. Ο πρώτος εορτασμός στα χρόνια της Κατοχής». Αθήνα, 27 Οκτωβρίου 2016 Ιωάννης Σιαμπάνης Πρόεδρος του Συλλόγου των Υπαλλήλων της Βουλής 8
28 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1940 Ο ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΠΕΤΕΙΟΥ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ Κύριε Πρόεδρε της Βουλής, Κυρία τέως Πρόεδρε της Βουλής Κυρία και Κύριοι πρώην Πρόεδροι της Βουλής Κυρία και Κύριοι Αντιπρόεδροι της Βουλής, Κυρίες και Κύριοι Εκπρόσωποι των Κομμάτων, Κυρίες και Κύριοι Βουλευτές, Κύριε Γενικέ Γραμματέα της Βουλής, Κύριε Πρόεδρε του Επιστημονικού Συμβουλίου, Κύριε Πρόεδρε της Εκτελεστικής Επιτροπή του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, Κύριε Ειδικέ Γραμματέα, Κύριε Φρούραρχε, Κυρίες και Κύριοι συνάδελφοι, Ηθεσμοθέτηση εθνικών επετείων αλλά και ο συνακόλουθος εορτασμός τους συνδέονται με την ανάδυση του εθνικισμού και τη δημιουργία των εθνών-κρατών ήδη από τα τέλη του 18ου και καθόλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα που αντιστοιχούν σε φορτισμένες στιγμές της εθνικής ιστορίας και εκλογικεύουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και διαμορφώνουμε 9
την εθνική ταυτότητα. «Οι εθνικές επέτειοι είναι μια ευκαιρία για κωδικοποίηση της εθνικής ταυτότητας μέσω της γλώσσας των συμβόλων και της θεατρικής αναπαράστασης» επισημαίνει η Χριστίνα Κουλούρη.1 Το κατεξοχήν σύμβολο των επετείων είναι η ίδια η ημερομηνία που επιλέγεται, εφόσον η επιλογή του γεγονότος στο οποίο παραπέμπει έχει ως στόχο να υπογραμμίσει συγκεκριμένα στοιχεία της εθνικής ταυτότητας και να αναδείξει συγκεκριμένες εθνικές αξίες. Η εθνική επέτειος έχει πρωτίστως ιστορικό περιεχόμενο αλλά εορτάζεται μια μερική και επεξεργασμένη εκδοχή της ιστορίας. Παρά την ανάγκη που ενυπάρχει στην έννοια του εθνικισμού2 για τη σύνδεση της ιστορίας με τη συνέχεια του έθνους, πολύ συχνά επιλέγονται ημερομηνίες σταθμοί για να υποδηλώσουν τομές και ρήξεις με το παρελθόν και να σηματοδοτήσουν μια νέα αρχή. Τα γεγονότα που γιορτάζονται με τις εθνικές επετείους ποικίλλουν σε ολόκληρο τον κόσμο· μέρες απελευθέρωσης, ίδρυσης του κράτους, ψήφισης του συντάγματος, μέρες κατάκτησης, βασιλικές ονομαστικές γιορτές, αλλά ακόμη και ήττες ή μέρες πένθους. Εξίσου ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα γεγονότα που δεν γιορτάζονται, η επιλογή δηλαδή της επιλεκτικής λησμόνησης ενός σημαντικού ιστορικού γεγονότος για την εθνική μνήμη. Οι σιωπές αυτές παραπέμπουν συνήθως σε τραυματικά και κυρίως σε διχαστικά γεγονότα, που φέρνουν εμπόδια στην ενοποιητική λειτουργία που οφείλει να επιτελεί μια εθνική επέτειος. Η συνειδητή λήθη, συνεπώς, συνιστά συστατικό στοιχείο της εθνικής ενότητας, εξίσου σημαντικό με τη μνήμη.3 Χωρίς να παραγνωρίζεται η σημασία των κριτηρίων επιλογής ή απόρριψης μιας εθνικής επετείου, η καθιέρωσή της αποτελεί τις περισσότερες φορές μια κεντρική πολιτική απόφαση.4 Ο ρόλος του κράτους είναι καθοριστικός, εφόσον, αυτό ορίζει τις εθνικές αργίες –επιδιώκο - ντας με την υιοθέτησή τους τη μαζική συμμετοχή–, αυτό καθορίζει συνήθως το τελετουργικό τυπικό και τις περισσότερες φορές αυτό χρηματοδοτεί τις σχετικές εορταστικές εκδηλώσεις. «Στην πραγματικότητα, από τον 19ο αιώνα, οι εθνικές γιορτές δε λειτούργησαν μόνο 10
ως μέσο για την παραγωγή και αναπαραγωγή εθνικών ταυτοτήτων αλλά και για τη νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας».5 Συνεπώς, η επιλογή μιας συγκεκριμένης μέρας ως εθνικής επετείου έρχεται να ενισχύσει την εικόνα του πολιτικού ηγέτη. Ειδικότερα σε περιόδους κρίσης (π.χ. δικτατορίες) οι εθνικές επέτειοι χρησιμοποιήθηκαν με διάφορους τρόπους για να αναδείξουν τη σύνδεση του λαού με την εκάστοτε κρατική εξουσία.6 Όπως συνέβη και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες έτσι και στην Ελλάδα σημαντική ήταν η συμβολή της εκκλησιαστικής παράδοσης και της θρησκευτικής πίστης στο να εδραιωθεί στη συνείδηση του λαού η επιλογή μιας ημερομηνίας ως εθνικής επετείου. Στη Ελλάδα συνηθίζουμε να γιορτάζουμε όχι τη λήξη αλλά την αρχή επαναστάσεων, εξεγέρσεων, πολέμων κλπ. Δεν αποτελεί, ασφαλώς, μοναδική ελληνική ιδιομορφία μιας και ανάλογα περιστατικά ορισμού της αρχής ενός γεγονότος ως εθνικής επετείου απαντάται και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις των βαλκανικών χωρών που έχουν καθιερώσει ως εθνική επέτειο την έναρξη του αντιφασιστικού αγώνα και όχι τη λήξη του πολέμου.7 Στη χώρα μας, ωστόσο, η επιλογή εορτασμού της αρχής ενός ιστορικού γεγονότος είναι ο κανόνας και όχι η εξαίρεση. Έτσι, γιορτάζουμε την 25η Μαρτίου ως απαρχή του Αγώνα και όχι την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Γιορτάζαμε την 3η του Σεπτέμβρη του 1843 ως ημέρα εξέγερσης απέναντι στην απολυταρχική Μοναρχία και όχι το Σύνταγμα του 1844, γιορτάζουμε την 17η Νοεμβρίου 1973 ως την ημερομηνία σταθμός για την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος και όχι την 24η Ιουλίου 1974 ως την ημερομηνία αποκατάστασης της Δημοκρατίας. Γιατί έχει ανακηρυχθεί η 28η Οκτωβρίου 1940 ως εθνική επέτειος κι όχι η 12η Οκτωβρίου (απελευθέρωση της Αθήνας), είτε η 18η Οκτωβρίου 1944 (έλευση εξόριστης κυβέρνησης), είτε πολύ περισσότερο η 9η Μαΐου 1945 (μέρα αντιφασιστικής νίκης); Οι περισσότεροι ιστορικοί φαίνεται πως συμφωνούν σε ένα κοινό επεξηγηματικό πλαίσιο. Αμέσως μετά την Απελευθέρωση ακολούθησαν τα Δεκεμβριανά, η 11
Βάρκιζα, και ο εμφύλιος πόλεμος. Ο λαός δεν χάρηκε την Απελευθέρωση, δεν ξημέρωσαν οι καλύτερες μέρες, που όλοι προσδοκούσαν. Η βία των Δεκεμβριανών επισκίασε τη χαρά της Απελευθέρωσης, όπως και γενικότερα ο Εμφύλιος καθόρισε τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι της εποχής σκέφτονταν και θυμούνταν την Αντίσταση. Σε αντιδιαστολή με την κατάσταση που παγιώθηκε μετά την Απελευθέρωση, η 28η Οκτωβρίου συμβόλιζε την πλήρη σύμπνοια και ενότητα.8 Αντί για το τέλος της ελληνικής περιπέτειας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μνημονεύεται η αρχή της. Κατ’ αυτό τον τρόπο παρακάμπτεται το επώδυνο ζήτημα του Εμφυλίου, του εσωτερικού σπαραγμού που πυροδοτήθηκε αμέσως μετά το τέλος της Κατοχής. «Επομένως, δεν πρέπει να εκπλήσσει η ανακήρυξή της σ’ εθνική επέτειο. Η ημερομηνία σηματοδοτούσε την έναρξη της ελληνικής νίκης (επί του ιταλικού φασισμού). Μια νίκη, μάλιστα, που υπερέβαινε τα εθνικά όρια, καθώς εντασσόταν στο πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο πλαίσιο του αντιφασιστικού αγώνα. Μπορούσε να συμβολίζει καλύτερα τον αγώνα για λευτεριά, ανεξαρτησία και δημοκρατία. Ανεξαρτήτως του διαφορετικού περιεχομένου που προσλάμβανε η μέρα στους εσωτερικούς πολιτικούς ανταγωνισμούς και της εργαλειακής χρήσης της...»9 Κατά καιρούς έχουν δοθεί και άλλες συμπληρωματικές απαντήσεις για την επιλογή της 28ης Οκτωβρίου ως εθνικής επετείου. Όπως, για παράδειγμα, ότι νίκη επί του ιταλικού φασισμού ήταν η ελληνική εποποιία του 1940-41. Σε αντίθεση με το τέλος του πολέμου, το 1945, όπου η Ελλάδα δεν συμμετείχε άμεσα και ασφαλώς στρατιωτικά. Το ΟΧΙ είχε και «εσωτερικές» διαστάσεις, καθώς συμπύκνωνε την πανεθνική στάση απέναντι στους εισβολείς, αλλά και προς το μεταξικό καθεστώς. Η αντίσταση στον φασισμό ήταν συγχρόνως και θέληση για τη δημοκρατική πορεία της χώρας. Ίσως, όμως, η ακριβέστερη απάντηση να βρίσκεται στην ιστορικότητα της επετείου. Πώς δηλαδή άρχισε να γιορτάζεται, πώς καθιερώθηκε και συνδέθηκε ως συνέχεια της 25ης Μαρτίου, με την αντίσταση στους κατακτητές και τους διαχρονικούς αγώνες για ελευθερία. 12
Θεσπίστηκε, στις 24 Οκτωβρίου 1944, μ’ ένα από τα πρώτα κυβερνητικά διατάγματα10 μία βδομάδα μετά την έλευση της κυβέρνησης Παπανδρέου, ο οποίος είχε βιώσει από κοντά τον πρώτο εορτασμό το 1941. Η Πολιτεία, με άλλα λόγια, επικύρωσε έναν εορτασμό που είχε καθιερωθεί από τα κάτω και είχε πραγματοποιηθεί ήδη ανεπίσημα τα προηγούμενα χρόνια. * * * Στα τέλη του Απριλίου 1941, η Αθήνα ήταν ήδη μια «παλαίμαχη» πρωτεύουσα.11 Κατά τους τελευταίους έξι πολεμικούς μήνες η πόλη και γενικότερα η χώρα είχε βιώσει συγκλονιστικά συναισθήματα και είχε αποκτήσει πλούσιες εμπειρίες. Είχε βιώσει τον ενθουσιασμό της νίκης, την υποδοχή των αιχμάλωτων εχθρών, τη συσκότιση, τους συναγερμούς, τους τραυματίες, τους Άγγλους συμμάχους. Τις πρώτες μέρες του Απριλίου βίωσε τον πόλεμο στην πλέον ακραία εκδοχή του με τους καθημερινούς βομβαρδισμούς του Πειραιά από τη γερμανική αεροπορία καθώς και την άφιξη τρομαγμένων και ξεριζωμένων προσφύγων από τις βόρειες περιοχές της χώρας. Στο τέλος, βίωσε την ήττα, την αυτοκτονία του πρωθυπουργού Κορυζή12 και την αναχώρηση Επιτελείου, βασιλιά και κυβέρνησης. Η Κατοχή άρχιζε για την Αθήνα στις 27 Απριλίου. Ο γερμανικός στρατός μπήκε σε μια πόλη έρημη. Δύο μέρες μετά, μέσα σε κλίμα γενικής ψυχρότητας και καχυποψίας, ορκίστηκε νέα κυβέρνηση με επικεφαλής τον στρατηγό Γεώργιο Τσολάκογλου.13 Η Κατοχή πήρε την τελική της μορφή τον Ιούνιο, όταν οι Γερμανοί επέτρεψαν την είσοδο των ιταλικών στρατευμάτων στη χώρα και την εγκατάσταση τους στα δύο τρίτα του εδάφους της. Ο βουλγαρικός στρατός κατέλαβε τη Θράκη και τμήμα της ανατολικής Μακεδονίας. Στην Αθήνα, μαζί με τις ιταλικές αρχές, παρέμειναν γερμανικές μονάδες, υπηρεσίες και προσωπικό της αεροπορίας και του ναυτικού. Οι σπασμωδικές προσπάθειες των κατοχικών αρχών για επάνοδο 13
στην καθημερινότητα δεν είχαν επιτυχία. Στους δρόμους της πρωτεύουσας κυκλοφορούσε δυσανάλογα υψηλός αριθμός φαντάρων που ήταν αποκλεισμένοι από τις νησιώτικες πατρίδες (από την Κρήτη κυρίως), καθώς και πρόσφυγες που μαζικά συνέρρεαν από τις επικίνδυνες ζώνες. Πολλές μικρές και μεγάλες επιχειρήσεις είχαν κλείσει αυξάνοντας την ανεργία, ιδίως στα μικροαστικά τμήματα του πληθυσμού. Τα γερμανικά δημόσια έργα που σιγά σιγά ξεκίνησαν, όπως ήταν η αποκατάσταση του λιμανιού του Πειραιά, η επέκταση και βελτίωση του αεροδρομίου στο Ελληνικό κ.λπ., αποτέλεσαν ευκαιριακή απασχόληση και δεν είχαν μακροπρόθεσμη επίπτωση στη μείωση της διαρκώς αυξανόμενης ανεργίας. Η Αθήνα άλλαζε γρήγορα μορφή καθώς οι δυσκολίες γίνονταν όλο και μεγαλύτερες. Οι κεντρικές αρτηρίες της πρωτεύουσας γέμισαν μικροπωλητές, στους οποίους οι κάτοικοι έβρισκαν λάδι, κάποιο τυρί, ένα σακί αλεύρι. Παράλληλα, και όσο μεγάλωνε το θέαμα των μικροπωλητών οι προθήκες των καταστημάτων άδειαζαν Η κυβέρνηση Τσολάκογλου ανακοίνωνε μέτρα επί μέτρων, όριζε με αυστηρότητα τις τιμές και απειλούσε τους κερδοσκόπους. Οι ελλείψεις όμως πολλαπλασιαζόντουσαν χωρίς οι αρχές να μπορούν να τις αντιμετωπίσουν. Οι αλλεπάλληλες υποσχέσεις για σύντομη επίλυση του επισιτιστικού προβλήματος δεν έβρισκαν ανταπόκριση και οι Αθηναίοι άρχισαν να παίρνουν πρωτοβουλίες για να αντιμετωπίσουν με ίδια μέσα το αδιέξοδο. Τα συσσίτια που οργανώθηκαν από επιτροπές, υπηρεσίες και τον Ερυθρό Σταυρό δεν μπόρεσαν να ανατρέψουν την κατάσταση. Το φθινόπωρο οι ελλείψεις κορυφώθηκαν και η πείνα απειλούσε ολοένα και περισσότερα τμήματα του πληθυσμού της πόλης. Οι ελπίδες για διοικητικές πρωτοβουλίες που θα αντιμετώπιζαν την κρίση εξανεμίστηκαν πλήρως και η επιβίωση στηρίχθηκε στην επινοητικότητα των Αθηναίων και στη γενίκευση της μαύρης αγοράς. Την απογοήτευση ερχόταν να επιτείνει και η παρουσία του ιταλικού στρατού κατοχής, που συντεταγμένα και με περίσσιο κομπασμό κυκλοφορούσε στους δρόμους της Αθήνας. Για τον αθηναϊκό πληθυσμό ήταν 14
δυσβάστακτο να βλέπει τους ηττημένους Ιταλούς να έχουν αναλάβει τη διοίκηση της πόλης. «Η υπόγεια απέχθεια προς τους κατακτητές, που είχε εκφραστεί στις πρώτες κατοχικές μέρες με τη συμβολική και επικίνδυνη πράξη του κατεβάσματος της γερμανικής σημαίας από την Ακρόπολη,14 καθώς και με τις εκδηλώσεις συμπαράστασης προς τους Άγγλους αιχμαλώτους ή φυγάδες, πήρε προοδευτικά τη μορφή αντιπαράθεσης».15 Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) ιδρύθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941 στην κατεχόμενη Αθήνα, με πρωτοβουλία του ΚΚΕ. Αμέσως μετά, από τις πρώτες μέρες του Οκτωβρίου, άρχισαν να συγκροτούνται στην Αθήνα και στον Πειραιά οι Επιτροπές Πόλης και οι τοπικές Οργανώσεις του ΕΑΜ. Στις 10 Οκτώβρη του 1941 η Κεντρική Οργανωτική Επιτροπή του ΕΑΜ απηύθυνε διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό, τα κόμματα και τις οργανώσεις καλώντας τους να ενωθούν στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και να παλέψουν για την επιβίωση, για τη λευτεριά και για την κατοχύρωση της λαϊκής κυριαρχίας. «Στις 28 Οκτωβρίου με κάθε είδους εκδήλωση, αγωνιστείτε για το εθνικό ξεκίνημα. Το ΕΑΜ ορίζει για έμβλημά του το ηρωικό ΤΣΑΡΟΥΧΙ... To Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο καλεί όλους τους Έλληνες και Ελληνίδες στις 28 Οκτωβρίου στο σπίτι τους, στον τόπο της δουλειάς τους, στο καφενείο, στο τραμ, στον κινηματογράφο, στο θέατρο να χαιρετισθούν με τις λέξεις ‘ΤΣΑΡΟΥΧΙ – ΕΑΜ’. Απ’ άκρη σ’ άκρη στην Ελλάδα μας δύο λέξεις πρέπει ν’ αντηχήσουν τη μέρα της 28 Οκτωβρίου. Οι λέξεις: ‘ΤΣΑΡΟΥΧΙ – ΕΑΜ’».16 Όσο περνούσαν οι μέρες του Οκτωβρίου η προσμονή του αθηναϊκού λαού μεγάλωνε για τον εορτασμό της ιστορικής επετείου. Η επιθυμία για αντίσταση ήταν μεγάλη παρόλη την αναστάτωση που είχε επιφέρει η παρουσία των στρατευμάτων κατοχής στην πόλη και η φυγή της πολιτικής ηγεσίας από τη χώρα. Μεμονωμένα άτομα, φοιτητές αλλά και 15
αντιστασιακές ομάδες, οι οποίες μόλις είχαν συγκροτηθεί, αποφάσισαν να τιμήσουν την 28η Οκτωβρίου ως ημέρα αντίστασης και ξάφνιασαν τόσο την κυβέρνηση Τσολάκογλου όσο και τις ιταλικές αρχές κατοχής.17 Έτσι, οι προετοιμασίες για την γιορτή της πρώτης επετείου του «ΟΧΙ» πήραν διάφορες μορφές, από την οργανωμένη ώς την αυθόρμητη. Από τις προηγούμενες μέρες κυκλοφορούσαν προκηρύξεις μαζί με εκείνης του ΕΑΜ και της Στρατιάς Σκλαβωμένων Νικητών (ΣΣΝ),18 του Εθνικού Κομιτάτου Νέων (ΕΚΝ)19 και της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ).20 Κοινή συνισταμένη σε όλες τις προκηρύξεις ήταν η αποφασιστικότητα για τον εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου ως ημέρας Αντίστασης, ανεξαρτήτου πολιτικής προέλευσης. Χωρίς αμφιβολία, το χρονικό διάστημα, από την ίδρυση του ΕΑΜ μέχρι την πρώτη επέτειο της 28ης Οκτωβρίου δεν ήταν μεγάλο με αποτέλεσμα να μην επαρκεί για την οργάνωση και την προετοιμασία των εκδηλώσεων που είχαν κατά νου οι ηγέτες του κινήματος. Παρόλα αυτά προετοίμασαν την εκδήλωση με κάθε μέσο και τρόπο που διέθεταν στις συνοικίες, στους χώρους δουλειάς, στην καθημερινή επαφή με τους πολίτες. «Ανεβάζοντας από μέρα σε μέρα το απεργιακό κίνημα που αρχίνησε, κινητοποιώντας με την κάθε δυνατή, για την κάθε περίπτωση μορφή το λαό μας, πρέπει στις 28 του Οχτώβρη με απεργίες, σταμάτημα της δουλειάς, επιβράδυνση των ρυθμών, πεταχτές συγκεντρώσεις κλπ. να δείξουμε ότι κι αν υποδουλωθήκαμε δεν υποταχτήκαμε όμως στον κατακτητή. Ότι κρατάμε ακμαίο το εθνικοαπελευθερωτικό μας φρόνημα».21 Σημαντική συμβολή στον εορτασμό της επετείου είχε το φοιτητικό κίνημα παρόλο που τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα είχαν ανοίξει λίγες ημέρες πριν και οι νέοι φοιτητές δεν είχαν προλάβει καν να γνωριστούν μεταξύ τους.22 Παραμονές της νέας επετείου μέσα στις αίθουσες των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων η κινητοποίηση και ο συνακόλουθος 16
αναβρασμός είναι έντονος. Οι αρχές κατοχής, έχοντας πληροφορίες μέσα από τα πανεπιστήμια, βρίσκονται σε επιφυλακή με σκοπό να αποτραπεί οποιαδήποτε εκδήλωση. Στις 27 Οκτωβρίου 1941, πέριξ του Πανεπιστημίου Αθηνών παρέλασαν Ιταλικά και Γερμανικά στρατεύματα με προφανή στόχο τον εκφοβισμό των φοιτητών.23 Η κατοχική κυβέρνηση εξέδωσε Ν.Δ. «περί οριστικής αποβολής των απεργούντων φοιτητών και σπουδαστών και εκτοποίσεως των πρωτοαιτίων».24 Στο ίδιο πλαίσιο η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου Αθηνών εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία πληροφορούσε τον φοιτητικό πληθυσμό πως τα μαθήματα της 28ης Οκτωβρίου θα διεξάγονταν κανονικά. Ο αναβρασμός μεγάλωνε. Η πρώτη αντίδραση ήρθε από τον καθηγητή Κωνσταντίνο Τσάτσο, ο οποίος αναρτά ανακοίνωση πως το μάθημά του, που ήταν προγραμματισμένο να γίνει στις 28 του μήνα, μεταφερόταν για το απόγευμα της 27ης Οκτωβρίου. Η είδηση κυκλοφόρησε αστραπιαία και η αίθουσα γέμισε ασφυκτικά από φοιτητές όλων των τάξεων και όλων των Σχολών. Υπήρχε στην ατμόσφαιρα μια υποσυνείδητη αναμονή πως κάτι σημαντικό θα συνέβαινε. Όπως αφηγείται ο Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης, ο οποίος ήταν παρών στην αίθουσα, ο καθηγητής ανέβηκε στην έδρα, «και άρχισε βηματίζοντας να διδάσκη. Μιλούσε για τις θεμελιακές αρχές του Δικαίου. Οι συλλογισμοί του ξετυλίγονταν λες και ανέβαιναν βαθμίδες. Μαζί τους ανέβαινε και η δική μας αναμονή. Έτσι έφθασε σ’ ένα σημείο, που, όπως το κράτησα στη μνήμη, μας είπε: ‘Και τώρα θα σας μιλήσω για μια τελική αρχή, που αυτή πια δεν μπορώ να σας την αποδείξω. Αυτή πρέπει κανείς να την πιστεύη. Την αρχή της Ελευθερίας’. Η λατρεμένη αυτή λέξη δεν ειπώθηκε απλώς, αλλά κυριολεκτικά εκτοξεύτηκε με μέγα πάθος και μας βρήκε κατάστηθα. Ξεσηκωθήκαμε! Αλλαλάξαμε!»25 Η σπίθα που όλοι περίμεναν είχε πια ανάψει. Ομάδα φοιτητών, ύστερα από το μάθημα του Τσάτσου συναντήθηκε σε ένα καφενείο, στη γωνία 17
Σόλωνος και Μασσαλίας, και αποφάσισαν να συγκεντρώσουν χρήματα για να αγοράσουν ένα στεφάνι, το οποίο θα καταθέσουν την επομένη στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Ιταλική περίπολος συνέλαβε τέσσερις φοιτητές, ανάμεσα στους οποίους είναι και ο Γ.Α. Μαγκάκης. Οι συλληφθέντες τελικά αφέθησαν ελεύθεροι και την επομένη έλαβαν μέρος στις εορταστικές εκδηλώσεις. Η αγωνία και ο πυρετός για να βρεθεί τρόπος εορτασμού της 28ης Οκτωβρίου μεγάλωναν. Τα πανεπιστήμια ήταν κατάμεστα από φοιτητές, και ομιλητές26 από διάφορες αντιστασιακές οργανώσεις τους προέτρεπαν να συμμετάσχουν στην εκδήλωση της επόμενης ημέρας στην πλατεία Συντάγματος και στη συνέχεια στην πορεία προς το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Ο συμβολισμός που είχε η επέτειος αύξανε την αδημονία των φοιτητών για το τι θα επακολουθούσε και την αγωνία στις αρχές κατοχής. Οι ιταλικοί περίπολοι πολλαπλασιάστηκαν στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας. Ο βραδινός, ωστόσο, αντιαεροπορικός συναγερμός ανάγκασε και τους Ιταλούς στρατιώτες να τρέξουν στα προσωρινά καταφύγια. Οι δρόμοι της πόλης είχαν αδειάσει και συνεργεία φοιτητών ξεχύθηκαν στους δρόμους και γέμισαν με συνθήματα τους τοίχους της Αθήνας. Κυρίαρχο σύνθημα ήταν το ΟΧΙ καθώς και τα πρώτα αντιστασιακά συνθήματα του ΕΑΜ. Τη νύχτα της 27ης Οκτωβρίου, ψηλά στον Υμηττό, άναψαν βεγγαλικά και μέσα στο σκοτάδι άστραψε η επιγραφή «ΕΑΜ» και κάτω από αυτήν η ιστορική ημερομηνία: 28 Οκτώβρη 1940. Το ξημέρωμα της 28ης Οκτωβρίου βρήκε τα συνεργεία του δήμου με τη συνοδεία αστυφυλάκων να σβήνουν από τους τοίχους της πόλης τα φρεσκοβαμμένα συνθήματα. Μια άλλη προκήρυξη η οποία απευθυνόταν στις Ελληνίδες προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση στον αθηναϊκό λαό. Αντίτυπά της είχαν τοποθετηθεί στα γραμματοκιβώτια, κάτω από πόρτες ή ακόμη και διαμέσου του επίσημου κρατικού ταχυδρομείου. Ο φάκελος είχε απέξω την επιγραφή «Προμηθευτικός συνεταιρισμός ουκ επ’ άρτω μόνον…» και δεν ενέπνευσε καμία υπόνοια στους ιταλούς λογοκριτές του ταχυδρομείου. 18
Η προκήρυξη καλούσε τις Ελληνίδες και τα ελληνόπουλα να εκδηλώσουν την αφοσίωσή τους στον αγώνα της Ελλάδας καταθέτοντας λουλούδια στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη κατά τη διάρκεια της σημαδιακής ημέρας της 28ης Οκτωβρίου.27 Η απήχηση αυτής της προκήρυξης ήταν πολύ μεγάλη. Από τα ξημερώματα, σχεδόν, μεγάλος αριθμός Ελληνίδων περνούσε από το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη για να παραστεί στην εκδήλωση. Ήρεμα, σχεδόν σιωπηρά, πλησίαζαν το Μνημείο, γονάτιζαν και άφηναν «ένα μπουκετάκι, το κλωνάρι της δάφνης, την λίγη πρασινάδα που είχαν φέρει μαζί των».28 Γύρω στις εννέα το πρωί η σιωπηρή αυτή εκδήλωση έπαιρνε τέτοιες διαστάσεις που ανάγκασε τους Ιταλούς να απαγορεύσουν στις γυναίκες να πλησιάζουν τον χώρο. Ωστόσο, η άρνηση των γυναικών να αποχωρήσουν ανάγκασε τις αρχές σε αναδίπλωση, μιας και έκριναν πως ήταν προτιμότερο να τους επιτραπεί η πρόσβαση, να αφήσουν τα λουλούδια τους και έπειτα να αποχωρήσουν. Χώροι προσυγκέντρωσης των φοιτητών είχαν οριστεί η πλατεία Σκουφά στο Κολωνάκι, το άγαλμα του Κολοκοτρώνη στη Σταδίου, τα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών και η πλατεία Μητροπόλεως. Οι φοιτητές, οργανωμένοι και μη, κατευθύνθηκαν από το Πανεπιστήμιο προς την πλατεία Συντάγματος. Φτάνοντας στο Σύνταγμα είδαν πως στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη υπήρχε φρουρά αποτελούμενη από Έλληνες αστυνομικούς και Ιταλούς καραμπινιέρους, οι οποίοι δεν επέτρεπαν σε κανέναν την πρόσβαση. Μετά από συνεννοήσεις με την αστυνομία μικρή ομάδα φοιτητών έλαβε την άδεια να πλησιάσει και να στολίσει το Μνημείο. Φαίνεται πως καθόλη τη διάρκεια της ημέρας υπήρχε αμηχανία από την κατοχική κυβέρνηση και τις ιταλικές αρχές για το πώς θα αντιμετώπιζαν μια πιθανή προσπάθεια προσέγγισης του Μνημείου από τους διαδηλωτές. Όπως αφηγείται ο Χρ. Χρηστίδης, ο οποίος ήταν παρών στην εκδήλωση: «Οι διαταγές για τη φύλαξη του Μνημείου ήταν διαδοχικές. Στην αρχή εμπόδιζαν και συλλαμβάνανε όσους κατέθεταν λουλούδια και στεφάνια, 19
αργότερα κατά τις 11, όταν κατέφθασε η πορεία των φοιτητών και συνάντησε τις γυναίκες που περίμεναν να αποθέσουν τα λουλούδια τους, οι Ιταλοί βλέποντας όλο αυτό το συγκεντρωμένο πλήθος, επέτρεψαν σε μια αντιπροσωπεία τους να πλησιάσει και να στολίσει το μνημείο».29 Όπως συμπληρώνει ο Γιώργος Θεοτοκάς: «Κατατέθηκαν λουλούδια και στεφάνια και σε άλλα αγάλματα και προτομές στον Σολωμό, τον Βαλαωρίτη, τον λόρδο Βύρωνα, τον Παύλο Μελά. Επίσης και στον Κολοκοτρώνη έξω από το Comando Tappa.30 Το Πανεπιστήμιο δείχνει πολύ ζωντανό τον τελευταίο καιρό. Είναι άξιοι επαίνου για τη στάση που κράτησαν στην έδρα ο Θεοδωρακόπουλος, ο Κακριδής και ο Κώστας Τσάτσος, Ο τελευταίος απολύθηκε σήμερα».31 Μπροστά στον όγκο των συγκεντρωμένων στην πλατεία Συντάγματος οι αρχές κατοχής παρακολουθούσαν διακριτικά την κατάσταση χωρίς να επεμβαίνουν. Ωστόσο, καθώς το πλήθος αυξανόταν ειδοποιήθηκε η ιταλική καβαλαρία και άρχισε να επιτίθεται εναντίον των διαδηλωτών, οι οποίοι τους υποδέχτηκαν με το γνωστό σύνθημα «Αέρα» και με ζητωκραυγές. Σκληρές μάχες έγιναν και άγριες σκηνές διαδραματίστηκαν για αρκετή ώρα ανάμεσα στους διαδηλωτές και τους οπλισμένους Ιταλούς.32 Αρκετοί φοιτητές και πολίτες τραυματίσθηκαν ή ποδοπατήθηκαν από τα άλογα των Ιταλών καραμπινιέρων με αποτέλεσμα το πλήθος να οπισθοχωρήσει. Καθώς η κατάσταση αποκλιμακώθηκε στην πλατεία Συντάγματος, σημαντικός αριθμός φοιτητών κατευθύνθηκε προς την οδό Κυδαθηναίων, στο σπίτι του Κωνσταντίνου Τσάτσου. Ήθελαν να εκφράσουν τη συμπαράστασή τους στον καθηγητή, που είχε απολυθεί για τη στάση του και διωκόταν από την κατοχική κυβέρνηση.33 Φώναζαν συνθήματα υπέρ του, αλλά ο Τσάτσος δεν ήταν εκεί, μιας και είχε αναγκαστεί να φυγαδευτεί την προηγούμενη μέρα, όταν ένας αστυνομικός της Ασφάλειας τον ειδοποίησε πως θα τον συλλάβουν.34 Οι Ιταλοί στρατιώτες που μέχρι 20
εκείνη τη στιγμή παρακολουθούσαν διακριτικά τη διαμαρτυρία των φοιτητών, επιτέθηκαν και συνέλαβαν επτά από αυτούς. Ύστερα από τρεις μέρες και αφού τους υπέβαλαν σε βασανιστήρια για να αποσπάσουν ομολογίες σε βάρος του Τσάτσου, τους άφησαν ελεύθερους. Το απόγευμα της ίδιας μέρας η κυβέρνηση, η οποία έχει βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέση εξαιτίας της μαζικότητας που είχε η διαδήλωση, αναγκάστηκε να καταθέσει και εκείνη στεφάνι στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Έτσι, ο πρωθυπουργός Τσολάκογλου συνοδευόμενος από τους υπουργούς του και από Ιταλική φρουρά, και αφού προηγουμένως είχε καταθέσει στεφάνια στους τάφους Γερμανών και Ιταλών στρατιωτών που είχαν σκοτωθεί στην Ελλάδα, κατέθεσε στεφάνι και στο Μνημείο.35 Ο κόσμος μετέτρεψε την πρώτη επέτειο της 28ης Οκτωβρίου στην πρώτη οργανωμένη εκδήλωση αντίστασης ενάντια στην Κατοχή. Η Ελλάδα είχε ήδη διαμελιστεί, τα νέα για τα πρώτα αιματηρά αντίποινα έφθαναν με τρόμο στην πρωτεύουσα, οι πρώτες ελλείψεις τροφίμων είχαν αρχίσει να γίνονται καθημερινότητα. Η ανάμνηση του ηρωικού αγώνα στη συλλογική συνείδηση και του πατριωτισμού στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο ήταν ένας τρόπος αντιμετώπισης της τραγικής πραγματικότητας που έφερνε η Κατοχή. Μέσα από συγκρούσεις, πυροβολισμούς, συλλήψεις, τραυματισμούς η κατεχόμενη πόλη με τον εορτασμό της επετείου είχε, έστω και για λίγες ώρες, μετατραπεί σε χώρο ελευθερίας και αντίστασης. Με αυτόν τον τρόπο η 28η Οκτωβρίου καθιερώθηκε στη συνείδηση του κόσμου ως ημέρα μνήμης, προτού η εξόριστη κυβέρνηση επιστρέψει στην Αθήνα και την καθιερώσει ως εθνική εορτή. «Ο εορτασμός αποτελούσε τη διεκδίκηση στη δημόσια σφαίρα του ηρωικού παρελθόντος από τη δωσίλογη κυβέρνηση και ταυτόχρονα ήταν μια ανατροπή της πραγματικότητας σε συμβολικό επίπεδο: οι ηττημένοι διεκδικούσαν τη νίκη από τους νικητές (τους Ιταλούς)».36 Δημήτρης Ζαζάς Βιβλιοθήκη της Βουλής 21
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Χρ. Κουλούρη, «Γιορτάζοντας το έθνος: εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», Αθέατες όψεις της ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάννη Γιανουλόπουλο, Ασίνη, Αθήνα 2012, σ. 183. 2. Για την έννοια του εθνικισμού και τη συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας βλ. ενδεικτικά Π.Ε. Λέκκας, Η εθνικιστική ιδεολογία. Πέντε υποθέσεις εργασίας στην ιστορική κοινωνιολογία, Ε.Μ.Ν.Ε.-Μνήμων, Αθήνα 1992. 3. Ήδη το 1882, ο Ερνέστ Ρενάν, σε ομιλία του στη Σορβόννη με τίτλο «Τί είναι έθνος;», σημείωνε χαρακτηριστικά: «Η λήθη, και θα έλεγα ακόμα η ιστορική πλάνη, είναι ουσιαστικός παράγοντας της δημιουργίας του έθνους». Βλ. Ε. Ρενάν, «Τί είναι έθνος;», Ο Πολίτης, τ. 121 (ΙανουάριοςΜάρτιος 1993), σ. 33. 4. «Οι εθνικές επέτειοι, ως συμβολισμοί στενά συνυφασμένοι με τις τελετουργικές πρακτικές του εθνικισμού (δηλ. της εθνικής ιδεολογίας), συμπυκνώνουν το εθνικό δράμα, υπενθυμίζοντας τις κορυφώσεις του σε τακτά διαστήματα. Η θέσπισή τους συνιστά μείζονα μυθοπλαστική πράξη, αφού δηλώνει απροσχημάτιστα τις επιλογές στις οποίες έχει προβεί ένας εθνικισμός και τα μηνύματα που επιδιώκει να εκπέμψει, ιδίως στον ρόλο της επίσημης ιδεολογίας του εθνικού κράτους. Από την άλλη, η ακρίβεια της χρονολόγησης δεν έχει και τόση σημασία, αφού αυτό που μετρά είναι η δύναμη του συμβολισμού». Βλ. Π. Λέκκας, Το παιχνίδι με τον χρόνο: εθνικισμός και νεοτερικότητα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001, σ. 67. 5. Χρ. Κουλούρη, «Γιορτάζοντας το έθνος: εθνικές επέτειοι στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», ό.π., σ. 185. 6. Χαρακτηριστική είναι η εκμετάλλευση από την κυβέρνηση του Ι. Μεταξά της επετείου της 25ης Μαρτίου 1937, όπου χρησιμοποιήθηκε κάθε δυνατό μέσο για να αναδειχθεί η αποδοχή της δικτατορικής κυβέρνησης από το λαό. Ενδεικτικά και μόνο βλ. Ακρόπολις, φ. 2927 (25 Μαρτίου 1937), σσ. 1, 5, Ακρόπολις, φ. 2928 (26 Μαρτίου 1937) σσ. 1, 4-5 και «Εορτασμός της 25ης 23
RkJQdWJsaXNoZXIy MjYz